Στα Τρίκαλα, στα δυό στενά !

Τα Τρίκαλα με την ευρύτερη περιοχή τους, η ιδιαίτερη πατρίδα μου, περιώνυμα ήδη για τη δημοτική τους μουσική παράδοση, αποτελούν παράλληλα γενεσιουργό τόπο μεγάλων λαϊκών βάρδων, όπως ο Βασίλης Τσιτσάνης, ο Μπάμπης Μπακάλης, ο Κώστας Βίρβος, ο Απόστολος Καλδάρας, ο γυμναστής και λαϊκός στιχουργός Γιώργος Σαμολαδάς, ο Χρήστος Κολοκοτρώνης ο οποίος μεγάλωσε στην Γλυκομηλιά Τρικάλων και ήταν τρισέγγονος του εθνικού μας ήρωα της Επανάστασης του ’21, Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ή πιο κοντά στις μέρες μας, ο αξέχαστος Δημήτρης Μητροπάνος.

Από τα Τρίκαλα λοιπόν ξεκίνησαν την καριέρα τους μεγάλοι δημιουργοί του λαϊκού μας τραγουδιού, πριν γίνουν ευρύτερα γνωστοί και καθιερωθούν πανελλαδικά. Όταν δε ο Βασίλης Τσιτσάνης έγραψε το τραγούδι “Στα Τρίκαλα στα δυο στενά”, διαμόρφωσε όπως γνωρίζουμε το θρύλο του Σακαφλιά, εναποθέτοντας θα λέγαμε οριστικά στην ιστορική μας μνήμη ένα υπαρκτό πρόσωπο, γνωστό ως τότε μόνο στους κύκλους των ποινικών. Το τραγούδι του έγινε άλλωστε γρήγορα διαχρονικό κτήμα όλων των Ελλήνων. Ο Σακαφλιάς του Τσιτσάνη και των Τρικάλων ανήκει συνεπώς εδώ και καιρό, σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Ας θυμίσουμε πως ο Τσιτσάνης γεννήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 1915 στα Τρίκαλα και πέθανε στις 18 Ιανουαρίου 1984 στο Λονδίνο, συνέθεσε δε περισσότερα από 500 τραγούδια, για κάποια από αυτά μάλιστα η φήμη τους ξεπέρασε τα σύνορα της Ελλάδας σε Ανατολή και Δύση. Κι όταν κατά το 1938 συνθέτει και τραγουδάει “Στα Τρίκαλα στα δυο στενά”, ο δίσκος των 78 στροφών θα κυκλοφορήσει το 1939 από την ελληνική His Master Voice κάνοντάς το ευρύτερα γνωστό. Κι έτσι, γεννήθηκε ο πανελλήνιος θρύλος του Σακαφλιά.

Κι όσο για τον Σακαφλιά, του οποίου το πραγματικό όνομα ήταν Χαρίλαος Χαραλάμπους, αυτός δεν ήταν παρά ένας νταής του αθηναϊκού υπόκοσμου, φυλακισθείς στα Τρίκαλα, όπου και δολοφονήθηκε από συγκρατούμενό του στα τέλη της δεκαετίας του 1920 στις φυλακές της πόλης, δηλαδή “στα δυο στενά”.

Από εκείνη λοιπόν την εποχή και μετά την επιτυχία του τραγουδιού του Τσιτσάνη, οι πλέον “δυναμικοί” Τρικαλινοί θέλουν να αυτοπροσδιορίζονται ως “Σακαφλιάδες” κι αυτό έως τις μέρες μας. “Σακαφλιάδες” άλλωστε αποκαλούνται ήδη πενήντα χρόνια μετά, οι φανατικοί οπαδοί της τοπικής ποδοσφαιρικής ομάδας ΑΟΤ, κυρίως όταν εκείνη αγωνίστηκε στην Α΄ Εθνική για έξι συνολικά περιόδους μέσα σε δέκα χρόνια από τη δεκαετία του ’60.

Τα Τρίκαλα άλλωστε εκείνων των δεκαετιών, δεν μπορούσαν να απουσιάζουν από την ελληνική λογοτεχνία. Το κείμενο του μεγάλου μας συγγραφέα και ποιητή Γιώργου Ιωάννου που αναδημοσιεύουμε εδώ, αντανακλά θα λέγαμε με ακρίβεια όσο και με πάθος, τον έμφυτο συμβολισμό του Σακαφλιά στους Τρικαλινούς της δεκαετίας του ’50, αλλά και λίγο αργότερα.

Ο Ιωάννου είχε τότε την τύχη να εργαστεί για δύο χρόνια, το 1956 και 1957 ως νέος φιλόλογος καθηγητής σε ιδιωτικό Γυμνάσιο των Τρικάλων. Από αυτή του την εμπειρία, ως συγγραφέας πια, ανακαλεί μνήμες και βιώματα των ανθρώπων και της πόλης των Τρικάλων, αναφέρεται δε ενδεικτικά και με νόημα, στα τέσσερα ιστορικά τραγικά πρόσωπα που κυριαρχούσαν εκείνα τα χρόνια στα Τρίκαλα και κατά κάποιον τρόπο στο πανελλήνιο. Τον Σαράφη, τον Βελουχιώτη, τον Τσιτσάνη και τον Σακαφλιά.

Σημειώνουμε πως ο Γιώργος Ιωάννου ήταν ένθερμος πατριώτης, όσο ταυτόχρονα σταθερά εμφορούμενος από κεντροαριστερές πολιτικές πεποιθήσεις σε μια εποχή, όπου οι δύο αυτές συνιστώσες μπορούσαν ενίοτε να συνυπάρχουν. Έτσι, θα εντοπίσουμε εν είδει πραγματολογικού παραδείγματος στο κείμενό του, την εξιστόρηση της συνάντησης καταμεσής του δρόμου, των νέων της ΕΔΑ, με τους ομολόγους τους που υπηρετούσαν στη Χωροφυλακή και γενικότερα στα Σώματα Ασφαλείας.

Πρόκειται για ένα συχνά δύσκολο μετεμφυλιακό καθημερινό τραυματικό βίωμα, αν συνυπολογίσουμε το πανταχού παρόν “στιβαρό” κράτος της Δεξιάς, όσο και την τραυματική για πολλούς εμπειρία της ΕΑΜοκρατίας στα Τρίκαλα από τον Οκτώβριο του 1944 έως το Μάρτιο του 1945. Κι ας μη λησμονούμε πως όσοι αλληλοεξοντώθηκαν κατά τα χρόνια του Εμφυλίου, ήσαν όλοι τους τέκνα των λαϊκών στρωμάτων.

Το κείμενο του Ιωάννου δημοσιεύτηκε στο συλλογικό έργο “ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ”, 1ος τόμος 1981, του Φιλολογικού Ιστορικού Λαογραφικού Συνδέσμου “ΦΙΛΟΣ” των Τρικάλων, υπό τον τίτλο “Στα Τρίκαλα στα δυο στενά”.

“Στα Τρίκαλα στα δυο στενά”

“Αν με ρωτήσεις τι πρωτοθυμάμαι από τα Τρίκαλα του 1956, τότε που ήρθα ως καθηγητής, θα σου πω ότι θυμάμαι κνίσα πολλή, ακόμα και δια γυμνού οφθαλμού ορατή στους δρόμους, βελέντζες ωραιότατες, ιδίως εκείνες οι κρεμεζιές, απλωμένες στα λιακωτά και στα ξέφωτα, εστιατόρια με δεκάδες φαγητά και μερίδες τεράστιες, ένα παζάρι δευτεριάτικο από τα πιο γραφικά, το γραφικότερο μάλλον της χώρας, παπάδες και χωροφύλακες άφθονους, θαυμάσια καφενεία, ένα διανυκτερεύον μάλιστα που το κατάστρεψαν, τη βόλτα της Κυριακής στη δυσανάλογα φαρδιά οδό Ασκληπιού κι ακόμα εκείνο το ποτάμι με τις τρεις γέφυρες, από τις οποίες η μεσαία έχει μια χάρη που δεν περιπίπτει μέσα σου σε λήθη, όσο νερό κι αν κυλήσει κάτω από τον Ληθαίο της. ¹.

Φθινόπωρο, Σεπτέμβρης μήνας, και υπήρχε ακόμη βλάστηση ζωηρή κι αυτό έδινε μια σκούρα όψη στην πόλη, που καθώς συχνά τυλιγόταν με μιαν ελαφριά καταχνιά μ’ έκανε να θαρρώ πως βλέπω σπίτια και δρόμους της ιδιαίτερης πατρίδας μου, της Σαλονίκης. Ήμουν ένας άβγαλτος ως τότε εγώ, ένας άμαθος από ξένους τόπους και ανθρώπους, ξένος όχι μονάχα προς τη Θεσσαλία και τα Τρίκαλα, αλλά και προς κάθε άλλη πόλη και περιοχή της χώρας, εκτός από τη Θεσσαλονίκη και την πρωτεύουσα.

Και, φυσικά, αγνοούσα όλες εκείνες τις ιδιαίτερες καταστάσεις που προκύπτουν από τη θέση μιας πόλης μέσα σε μια πλούσια γεωργική περιοχή, που μέχρι χθες ήταν τσιφλίκι των ολίγων, από τη σύνθεση ενός πληθυσμού, που κι αν ακόμα δεν κρατάει πάππου προσπάππου από την πόλη, πάντως προέρχεται από τη γύρω περιοχή, από μια κοινωνία που σαφώς διαιρείται ακόμα σε τάξεις, έστω κι αν αυτές τυπικά θεωρούνται ανύπαρκτες, τέλος από μια περιοχή που από τον πόλεμο κι εδώθε είχε αναστατωθεί άγρια, είχε καταματωθεί και γνωρίσει όσο λίγες το φριχτό πρόσωπο του καταχτητή αλλά και του εμφύλιου σπαραγμού, όπως και της μετέπειτα αβάσταχτης τρομοκρατίας.

Αυτά όλα τα μισοήξερα, τα διάβαζα στις εφημερίδες, μα άλλο είναι να βλέπεις και να ψηλαφείς τις ουλές και τις παλικαριές και άλλο να τις φαντάζεσαι από μακριά και να τις υποθέτεις. Θέλω να πω ότι διέθετα αυξημένες κάπως προϋποθέσεις για να εγχαραχτεί γρήγορα εντός μου η ασυνήθιστη για μένα εικόνα του τόπου και μάλλον λιγοστές για να κατανοήσω την ψυχολογία και την συμπεριφορά των κατοίκων.

Θαρρώ πως η παραμονή μου για δυο συνεχή χρόνια στα Τρίκαλα και η σύνδεσή μου με διάφορα πρόσωπα της κοινωνίας τους, όχι ευτυχώς προύχοντες ούτε μονάχα εκπαιδευτικούς, με βοήθησε ώστε να καταλάβω αρκετά και να συμπαθήσω ζωηρά τη Θεσσαλική αυτή πολιτεία και τους ανθρώπους της. Τώρα, όταν μιλώ ή γράφω για την επαρχιακή ζωή μας σε κείνη την εμπειρία στηρίζομαι ιδιαίτερα, καθώς τη θεωρώ έγκυρο δείγμα παρμένο από τον κορμό της Ελλάδας.

Ήμουν ένας φτωχός κυνηγημένος φιλόλογος, όταν το 1956 κούρνιασα για δυο χρόνια στο ιδιωτικό σχολείο του Μαθηματικού Πέτρου Γεωργούλα, που είχε την προσωνυμία Πυθαγόρειο Λύκειο. Τον Πέτρο καθόλου δεν τον ήξερα προηγουμένως, αλλά είχα συμφωνήσει εκ του μακρόθεν μαζί του κάτω από την πίεση της αναδουλειάς και της ανάγκης.

Γιατί αλλιώς δεν είχα καμιά δουλειά στα παράμερα για μας Τρίκαλα, εγώ ένας υπερφίαλος νεαρός που είχα χρηματίσει κιόλας μαύρο χρημάτισμα! βοηθός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο. Με τον Πέτρο τα πήγαινα πολύ καλά στο σχολείο. Εκτίμησε τη δουλειά μου, αναγνώρισα κι εγώ την τιμιότητά του και τη μπέσα του.

Ήταν τι ήταν; – είναι έξυπνος άνθρωπος, καλός στην επιστήμη του, σκληρός στη δουλειά του και αρκετά οξύθυμος, μπορώ να πω. Είχε αφανή συνέταιρο τον παπά Βενδίστα, γι’ αυτό και πολλά, πάρα πολλά, παπαδοπαίδια φοιτούσαν στο σχολείο μας. Όταν είχαμε εγγραφές μαυρολογούσε το γραφείο και ο διάδρομος. Εντούτοις τα περισσότερα παιδιά ήταν εξαιρετικά ζωηρά, γι’ αυτό και τα επεισόδια μέσα στις τάξεις δεν ήταν σπάνια.

Κοιτάζοντας τα διοριστήρια έγγραφά μου βλέπω ότι ήμουν για 29 ώρες την εβδομάδα, πράγμα που σημαίνει 5 πεντάωρα και 1 τετράωρο διδασκαλίας. Το πρόγραμμα αυτό δεν είναι καθόλου ελαφρύ, όταν είναι σκληρά τα παιδιά. Κουραζόμουν πάρα πολύ αλλά έκαμνα τα μαθήματά μου συνήθως χωρίς παρατράγουδα.

Άλλο ιδιωτικό σχολείο της εποχής και σε κάποιο ανταγωνισμό με το δικό μας ήταν το Λύκειο του Τσιλιμίγκα εξαιρετικό ιδιωτικό όπου εργάζονταν ως καθηγητές και δύο συμφοιτητές μου, ο Αρχοντής Μόσιαλος ² και ο Κώστας Τοπούζης.³

Μια μέρα στη μεγάλη τάξη, καθώς για κάτι τους μάλωνα, μου λέει ένας μαθητής, Όντριας ονόματι: -Εμάς κύριε καθηγητά, μη μας παρακολλάτε, γιατί είμαστε παιδιά του Σακαφλιά. Περιττό να πω ότι δεν έδωσα καμιά συνέχεια, ευχαριστήθηκα μάλλον για τη ζωντάνια της ρήσεως.

Ήταν αλήθεια, αλλά όχι ολόκληρη. Τέσσερα πρόσωπα κυριαρχούσαν τότε, ζούσαν μπορώ να πω, στα Τρίκαλα, αλλά συνάμα δονούσαν και το πανελλήνιο. Ο Σαράφης⁴, ο Βελουχιώτης⁵, ο Τσιτσάνης και ο Σακαφλιάς.

Από αυτούς ο ένας μόνο ζει τώρα, ο Βασίλης Τσιτσάνης. Τότε ζούσαν οι δύο, Σαράφης και Τσιτσάνης. Όταν σκοτώθηκε ο Σαράφης ήμουν στα Τρίκαλα και μπορώ να βεβαιώσω ότι επιφανειακά τουλάχιστο ούτε φύλλο δεν σάλεψε. Έκαναν όλοι πως δεν πολυπρόσεξαν την είδηση και φυσικά ούτε σκέψη για να πούνε πως αυτός ο σκοτωμός δεν πολυέμοιαζε με δυστύχημα.

Το μεσημέρι στο εστιατόριο του Μηλίτση ούτε από μακριά δεν έγινε λόγος για κάτι τέτοιο, μολονότι θα πρέπει να κυριαρχούσε στο μυαλό πολλών η μαύρη υποψία. Αυτή την πεσμένη διάθεση για πολιτική συζήτηση την είχα προσέξει πολλές φορές ως τότε σε πολλούς νέους επαρχιώτες που είχα φίλους στο στρατό ή στο πανεπιστήμιο. Και συχνά την είχα παρεξηγήσει. Τώρα εδώ την έβρισκα σε κάθε βήμα μου και την έβλεπα πλαισιωμένη από τον περίγυρό της, ώστε δεν υπήρχε περίπτωση να την παρεξηγήσω παρά να την εξηγήσω μονάχα.

Η ασφάλεια ήταν πανταχού παρούσα και χωρίς χαρτί της δεν μπορούσες να κάνεις ούτε ρούπι. Την ημέρα της κηδείας του Σαράφη βημάτιζαν πάνω κάτω οι μυστικοί στην οδό Ασκληπιού, όπου και το κτίριο της υπηρεσίας τους. Ο κόσμος όμως ήταν σταθερός στις πεποιθήσεις του κι όταν αργότερα έσπασα την κοινωνική κρούστα και κατάφερα να συζητήσω ανοιχτά, όχι με δημοσίους υπαλλήλους βέβαια, που είχαν αποχτήσει πια οι περισσότεροί τους ψυχολογία ποντικιών, διαπίστωσα με βαθιά χαρά πόσο ζωντανή ήταν η μνήμη και πόσο αμετακίνητες οι απόψεις.

Στα Τρίκαλα πρωτοείδα και πως γινόντουσαν οι εκλογές στην ελληνική επαρχία. Και δεν ήταν ακόμα η χρονιά της μεγάλης βίας και νοθείας, αλλά τρία χρόνια πρωτύτερα. ⁶

Θα μιλούσαν οι εκπρόσωποι της ΕΔΑ σε έναν κινηματογράφο, γιατί πλατεία, δεν ξέρω με ποιους δικολαβισμούς, δεν τους έδιναν. ⁷ Από το μεσημέρι η πόλη είχε γεμίσει από χωροφύλακες κατεβασμένους προφανώς από τα γύρω χωριά. Το απόγευμα πριν από την έναρξη των ομιλιών μπορούσε κανείς να ιδεί στην οδό Ασκληπιού το εξής θέαμα:

Τρεις αλλεπάλληλες σειρές χωροφυλάκων σε απόσταση ανάμεσά τους απλωμένες σε όλο το πλάτος της οδού και με μέτωπο προς το σταθμό. Πιθανώς να υπήρχαν γραμμές τέτοιες και σε άλλα περάσματα. Οι χωροφύλακες αυτοί δεν ήταν και τόσο πυκνά συντεταγμένοι ώστε να μη χωράς να περάσεις ούτε και έλεγαν τίποτα στους διερχομένους, απλώς έπρεπε να περάσεις ανάμεσά τους, να τους παραμερίσεις, να τους ακουμπήσεις λιγάκι, και να περάσεις.

Και αυτό το πέρασμα και το ακούμπισμα σε μια εποχή πιστοποιητικών, αποκηρύξεων, δηλώσεων, ακόμα και εξοριών δεν ήταν εύκολο στον καθένα. Τολμούσαν μόνο εκείνοι που είχαν καμένη τη γούνα τους και δεν τους ένοιαζε.

Εμείς, μια και ήταν αδύνατο να πάμε στη συγκέντρωση, πήγαμε από άλλους δρόμους και άλλη γέφυρα σ’ ένα σινεμά, το λαϊκότερο που υπήρχε, όπου όμως παιζόταν η ταινία του Αϊζενστάιν Πρίγκηψ Νιέφσκι, που τότε είχε πρωτοβγεί στη γύρα. Βέβαια από το φιλμ λίγα καταλάβαμε, μάλλον λίγα είδαμε, γιατί η ταινία ήταν πολύ παλιά και τα μηχανήματα ελεεινά, αλλά κι αυτά τα λίγα για τότε εκεί ήταν μεγάλο πράμα.

Αλλιώς απολαμβάνονται οι μεγάλες ταινίες στις επαρχίες. Είναι θαυμάσιο το αίσθημα όταν φύγεις από το σινεμά. Ιδίως όταν βρέχει πυκνά και ασταμάτητα κι εσύ προχωρείς κάτω από την ομπρέλα στην οδό Ασκληπιού, που είναι τόσο φαρδιά, ώστε αισθάνεσαι πολύ πιο κοντός απ’ ότι πραγματικά είσαι, μα αυτό καλώς εχόντων των πραγμάτων, ενώ τώρα που είσαι Πρίγκηψ Νιέφσκι, είσαι ο Ζαπάτα, ο Ιουλιανός Σορέλ και προχωρείς προς το γραφικό σταθμό της ξεχασμένης επαρχιακής πολιτείας, όχι για να φύγεις βέβαια, που να πας άλλωστε και να φύγεις πριν από τα Τρίκαλα είναι η Καρδίτσα, μετά τα Τρίκαλα η Καλαμπάκα και τα Μετέωρα αλλά για να στριμωχτείς στο γραφικό σπιτάκι σου στην οδό Ελευθερίας 31 όπου ο τοίχος του δωματίου σου στολίζεται από ένα ράγισμα από πάνω μέχρι κάτω, απ’ όπου διακρίνεις, όταν πέφτεις στο κρεβάτι σου, μια χαραμάδα ουρανό, πράγμα όμως που διόλου δεν σε ανησυχεί, γιατί δεν έτυχες εδώ όταν όλα αυτά έγιναν, τα βρήκες έτοιμα και εξάλλου δεν έχεις τα μυαλά στο κεφάλι σου, μα πάντοτε σε κάτι άλλο, κάτι που θέλεις να πεις ή να γράψεις κι έτσι γλυτώνεις αρκετά από την αλήθεια που σου ανήκει και που αλίμονο αν την είχες νοιώσει ολότελα.

Και κλείνεσαι εκεί και διαβάζεις ως πολύ αργά τη νύχτα και περνάει το τραίνο, η ανταπόκριση, Παλαιοφάρσαλα Καλαμπάκα.

Και σε λίγες μέρες, καθώς ολοένα ρωτάς για να μάθεις, τι τράβηξε κι αυτός ο τόπος από τα Σαράντα και μετέπειτα, σου αφηγείται η νοικοκυρά σου και ιστορία για τον καπετάνιο Άρη που σε αφήνει έκθαμβο:

-Να, από δω, από το δρόμο μας μπήκε στα Τρίκαλα ο Άρης με τα παλικάρια του. Μπροστά ο Άρης σ’ ένα άσπρο άλογο και πίσω ο Πέτρος μας μαζί με άλλα παλικαρόπουλα καβάλα στα άλογά τους. Και παύοντας η μάνα αρχινάει η κόρη, η Αγγελική, πεθαμένη τώρα εδώ και χρόνια: -Έντεκα φορές ήρθαν οι συμμορίες να πάρουν τον Πέτρο μας. Εγώ τους καθυστερούσα στην πόρτα, ώσπου να πηδήσει το μαντρότοιχο να φύγει στα διπλανά. Και τα λέει όλα αυτά χαμογελώντας.

Και η μάνα πιάνει τη συνέχεια: -Κρέμασαν τα κεφάλια στην πλατεία. Μα αυτό που είδαμε δεν ήταν το κεφάλι του Άρη, ο Άρης ήτανε όμορφος. Ψέματα λένε πως τον σκότωσαν, ο Άρης είναι στα βουνά.

Και τότε εσύ ο καλαμαράς νιώθεις το βαθύ ανατρίχιασμα. Η γυναίκα αυτή δεν έχει δει το φιλμ Βίβα Ζαπάτα, είναι ζήτημα μάλιστα αν έχει πάει ποτέ της σινεμά. Και όμως αποδίδει στον Άρη το ίδιο θρυλικό τέλος με εκείνο του Ζαπάτα.

Πάντως οι Τρικαλινοί όταν περνούν κάτω από το στύλο, όπου ήταν κρεμασμένα τα κεφάλια του Άρη και του στερνού συντρόφου του, ποτέ δεν σου δείχνουν με το δάχτυλο το στύλο, μα σε καθοδηγούν με χαμηλή φωνή να κοιτάξεις εκεί που πρέπει με τρόπο, όπως ακριβώς κι εμείς δεν τολμούσαμε να δείξουμε τον τόπο όπου δολοφόνησαν τον Λαμπράκη, μα μόνο λέγαμε στον άλλο να προσέξει που πατάει και ακόμα λέγαμε: -Εδώ θα γίνει κάποτε ένα λαμπρό κενοτάφιο.⁸

Και τις ημέρες εκείνες γίνονται εκλογές και φεύγεις για την ιδιαίτερη πατρίδα σου να ψηφίσεις. Και γυρνώντας στήνεσαι και εσύ στο ραδιόφωνο να μάθεις, αν η παράταξη, παρά τις αντιξοότητες, μπήκε στη δεύτερη κατανομή. Και όταν μετά δυο τρεις μέρες επιτέλους το ανακοινώνουν, υψώνεται μέσα στο ήσυχο ομιχλιασμένο απόγευμα της έρημης δήθεν γειτονιάς, υψώνεται κάτι σαν πνιγμένη ζητωκραυγή, ένας αλαλαγμός μέσα από τις κάμαρες όπου αφουγκράζονται. Και την άλλη λένε στου Μηλίτση κάτι ελεεινοί τύποι, συνάδελφοί σου δήθεν, που όμως σε επιτηρούν: -Τι περιμένεις αφού όλα τα κουκουέδια τρέξανε να ψηφίσουν.

Κι εσύ σκύβεις το κεφάλι στο πιάτο σου, καιρός να συμμαζέψεις το βλέμμα σου, που έγινε αρκετά εύγλωττο όλον αυτό τον καιρό. Και φυσικά δεν αλλάζει για κανένα σας τίποτε κι εσύ δίνεσαι στο προσφιλές σου θέμα της ανατομικής και ψυχολογικής μελέτης των ομοίων σου.

Και ξέρεις βέβαια ότι σε κουτσομπολεύουν όλοι αυτοί οι αφόρητοι, που δεν μπορούν να αλλάξουν ούτε την καρέκλα τους στην πλατεία και που λυσσάνε γιατί εσύ μπορείς να τους αγνοείς και να είσαι μόνος.

Και αρχίζεις να ψάχνεις για να λύσεις το μυστήριο πως και γιατί τα Τρίκαλα έχουνε γίνει μία από τις λίγες κοιτίδες του ρεμπέτικου δεν είναι μονάχα ο Βασίλης Τσιτσάνης από τα Τρίκαλα είναι και ο Απόστολος Καλδάρας, σπουδαίος εκφραστής κι αυτός των παθών του νεοελληνισμού σε ήχο ρεμπέτικο. Και πηγαίνεις αποδώ και πηγαίνεις αποκεί και περπατάς όσο μπορείς στα σκοτάδια και πηγαίνεις με την παρέα σου, τη Βούλα τη Βενετία και τον Μιχάλη, σε κέντρα και απόκεντρα αλλά δεν καταφέρνεις να εισχωρήσεις. Πρέπει να είναι πολύ υπόγεια εδώ η αληθινή ζωή.

Και πράγματι μερικές φορές που ξεμένεις αργά τη νύχτα παρατηρείς να περνούν ξυστά, στα πεζοδρόμια ορισμένοι τύποι αλλιώτικοι που δεν τους είχες δει να γυρίζουν τη μέρα και που τώρα τραβούν για την ερημωμένη πλατεία, όπου μέσα σε μια θάλασσα από καρέκλες τους καρτερούν καθισμένοι στα σκοτάδια οι νεαροί φίλοι τους. Και ύστερα ανεβαίνοντας σε ποδήλατα πιασμένοι από πλάτες του φίλου, τραβούν για έξω παίρνοντας το γραφικό δρόμο προς την Άγια Μονή.

Δεν νομίζεις βέβαια, ότι αυτή η υπόγεια και τόσο περιθωριακή ζωή έχει να κάνει με το ρεμπέτικο. Εκείνο όμως που μπορεί να νομίζεις είναι ότι υπάρχει εδώ ένας ιδιαίτερος ανθρώπινος τύπος, όχι βαριά ταλαιπωρημένος, ούτε ιδιαίτερα νηστικός, παλιός δουλοπάροικος βέβαια, αλλά χορτάτος δουλοπάροικος, μια και η γης έδινε άφθονα προϊόντα και καλοέτρεφε τα ζωντανά, από τα οποία κάτι απόμνησκε και για τους δουλευτάδες.

Δεν είναι εδώ ο ξενηστικωμένος αιγιοπελαγίτης, ούτε ο απληροφόρητος και απαθής Μακεδόνας χωρικός, αλλά ο χορτάτος Θεσσαλός και τόσο χορτάτος όσο φτάνει για να δει λιγάκι και γύρω του, να διεκδικήσει κάποιο μερίδιο από τα κοινά αισθήματα, να συνειδητοποιήσει το κύλισμα της ζωής τόσο απόμακρα από κάθε όνειρο.

Ο άνθρωπος που έχει μεράκια, μελαγχολίες και διονυσιακά πότε, πότε ξεσπάσματα. Δεν ξέρω πως ήτανε ο Σακαφλιάς, αλλά ο Τρικαλινός αντρικός τύπος έρχεται συνήθως βαρύς αρρενωπός, όχι λυγερός βαρύς, κορμί γεροδεμένο τετράγωνο, προς το παλαιστικό περισσότερο παρά προς το κομψό και το μεσάτο, πρόσωπο πολύ κανονικό και ανθηρό, με μάλλον μικρά μάτια που εξερευνούν πονηρά και φιλήδονα. Αρκετά συχνά η εμφάνιση και η συμπεριφορά του νεαρού Τρικαλινού είναι τόσο βαριά αντρική, ώστε θαρρείς και βλέπεις τα παλικάρια που περιγράφονται μέσα στα τραγούδια του Τσιτσάνη και του Καλδάρα.

Δεν είναι η ανατολίτικη ράθυμη ομορφιά, με τη χαοτική συμπεριφορά της, που τόσο έχει κυριαρχήσει στη συνοικιακή Θεσσαλονίκη και Αθήνα, αλλά είναι η θεληματική σκληρή φυσιογνωμία και κορμοστασιά, που δεν έχει όμως το νου της τόσο προς τα εμπόρια και την αρπακτικότητα ούτε προς την επιβολή και το δυναμισμό, αλλά μάλλον προς τον ερωτισμό, τις γλύκες και τους καημούς του έρωτα και της κραιπάλης.

Αλλά και οι γυναίκες των ρεμπέτικων, στους δύο τουλάχιστο αυτούς μαέστρους, Τρικαλινές φιγούρες είναι: Δυναμικές και αφοσιωμένες μέχρι θανάτου στους έρωτές των, συζυγικούς ή μητρικούς. Είναι οι περίφημες αρχόντισσες, οι μάγισσες, οι τρελές, οι ξεμυαλισμένες, αλλά και οι δόλιες μάνες, των παλικαριών.

Τα μέρη που έχουν πολλή βροχή, κάνουν πιο εσωτερικούς τους ανθρώπους. Και οι άνθρωποι που έχουν πολλή απαντοχή νιώθονται, νιώθουν και θυμούνται πάντοτε με συγκίνηση. Κι ας έχουν περάσει από τότε είκοσι δύο, είκοσι τρία ή είκοσι τέσσερα χρόνια”.

* Φωτογραφία εξωφύλλου: Νέοι της πόλης. Τρίκαλα, δεκαετία ’50