Νομίζουμε πως γνωρίζουμε την Ελλάδα, όπως μερικές φορές την τσέπη μας. Ωστόσο, η χώρα… “κοιτίδα της Ευρώπης”, μας κρύβει ακόμα πολλά μυστικά. Ας δούμε για παράδειγμα τη Δυτική Θεσσαλία, μια περιοχή από την οποία κατάγομαι και πιο συγκεκριμένα τα Τρίκαλα, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας στην καρδιά της χώρας ως προοίμιο της Βόρειας Ελλάδας, κατά την ανάβασή μας από την Αθήνα και αφού περάσουμε ήδη τους Δελφούς.
Τρίκαλα, αγροτική περιοχή. Θεσσαλία, 2023
Η πόλη των Τρικάλων, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει γίνει ένας από τους δημοφιλείς χειμερινούς προορισμούς του εσωτερικού τουρισμού, με πληθυσμό 65 χιλ. κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2021, ήταν γνωστή στην αρχαιότητα ως Τρίκκη και αναφέρεται στην Ιλιάδα στον κατάλογο των Ελλήνων μαχητών επί των επάλξεων της Τροίας. Η Τρίκκη συμπεριλαμβανόταν τότε μεταξύ των εμπλεκόμενων πόλεων στο στράτευμα, υπό την αρχηγία των Ποδαλείριου και Μαχάωνα, γιους του Ασκληπιού [Λατ. Esculape].
Άγαλμα Ασκληπιού στα Τρίκαλα. Έργο του Θεόδωρου Βασιλόπουλου, 1935-1919
Είναι το όνομα του μεγάλου Έλληνα θεού, που παρεμβαίνοντας στο ομηρικό έπος αρχικά ως θεσσαλός ήρωας, θα ταυτιστεί αργότερα, κατά την κλασική περίοδο, με τον μεγάλο και δημοφιλή ελληνορωμαϊκό θεό της ιατρικής.
Άποψη πόλεως από το φρούριο. Τρίκαλα.Τοπικός τύπος 2020
Σύμφωνα με τον γεωγράφο Στράβωνα,
ο οποίος διέσχισε τον ελλαδικό χώρο πριν από δύο χιλιετηρίδες, ο Ασκληπιός γεννήθηκε στις όχθες του ποταμού Ληθαίου, κυριολεκτικά “το ποτάμι της λήθης”, ένας παραπόταμος του Πηνειού, που διασχίζει και σήμερα την πόλη σε μικρή απόσταση από το Ασκληπιείο, το χαρακτηριστικό σανατόριο της αρχαιότητας, ένα από τα παλαιότερα στην Ελλάδα.
Ληθαίος, “το ποτάμι της λήθης”. Τρίκαλα, 2022
Άλλωστε είναι γνωστό ότι η περιοχή των Τρικάλων κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια. Τα ανθρώπινα ίχνη είναι πράγματι ορατά στο σπήλαιο της Θεόπετρας, δεκαεπτά χιλιόμετρα από την πόλη, και χρονολογούνται από το 130.000 π.Χ., γεγονός σημαντικό, κι όχι μόνο για τους ειδικούς. Η ίδια η πόλη, είναι μια από τις δεκαπέντε αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης.
Ο Ληθαίος γύρω στο 1920. Τρίκαλα.Τοπικός τύπος 2022
Όπως πολλές άλλες πόλεις, τα Τρίκαλα υπό τη σημερινή τους όψη, είναι οικισμός χτισμένος στα θαμμένα ερείπια της αρχαίας Τρίκκης, η οποία ιδρύθηκε γύρω στο 3.000 π.Χ. καθώς το όνομά της προέρχεται από τη νύμφη Τρίκκη, κόρη του θεοποιημένου ποταμού Πηνειού. Άλλωστε ο Πηνειός, όπως ενίοτε αρέσκονται να λένε οι ντόπιοι, “
είναι το ποτάμι που καθορίζει τη Θεσσαλία”.
Ο Πηνειός, κοντά στο χωριό μας. Περιφέρεια Τρικάλων, 2022
Ήδη ο Στράβων στο Ένατο Βιβλίο της Γεωγραφίας του, χωρίς να πέσει έξω, είχε δώσει την περιγραφή του για τη Θεσσαλία, με τον Πηνειό να αποτελεί ήδη το κεντρικό σημείο αναφοράς. Ο Στράβων ακολουθεί σχολαστικά την πορεία του, από την πηγή του στην Πίνδο, μέχρι το Αιγαίο Πέλαγος. Αλλά για μένα, ο Πηνειός, είναι πρωτίστως μια όμορφη παιδική ανάμνηση. Όταν ήμασταν παιδιά, κάναμε μπάνιο στον Πηνειό το καλοκαίρι, καθώς περνάει κοντά στο χωριό μας.
Η τοπική αγορά. Τρίκαλα, 2022
Είναι αυτονόητο ότι εκείνη την εποχή δεν γνωρίζαμε τίποτα για τον Στράβωνα, ούτε καν για τους σύγχρονους σε μας ερμηνευτές του, όπως ο Bruno Helly, όταν εκείνος αναφέρεται στην “Περιγραφή του Θεσσαλικού Πηνειού” του Στράβωνα και στην αναπαράσταση του γεωγραφικού αυτού χώρου κατά την αρχαιότητα, έκδοση Maison de l’Orient et de la Méditerranée, Λυών, 2000.
“
Γεγονός παραμένει ότι η περιγραφή του Πηνειού που βρίσκουμε στον Στράβωνα, αποτελεί το κοινό νήμα στην αναπαράσταση της Θεσσαλίας και ως τέτοιο θέλησε να το μεταδώσει στους αναγνώστες του. Δεν έκαναν λάθος οι ιστορικοί της αρχαίας Θεσσαλίας, οι οποίοι χρησιμοποίησαν αυτή τη μαρτυρία εκτενώς, στην προσπάθειά τους να ανασυνθέσουν ήδη τη γεωγραφία ή την ιστορία της περιοχής, ενώ συχνά διαμαρτύρονταν για λάθη ή ανακρίβειες των πηγών τους”.
Ο γεωγράφος Στράβων μας λέει επίσης ότι η αρχαία Τρίκκη ήταν το κέντρο της Εστιαιώτιδας, μιας πόλης-κράτους της αρχαιότητας που καταλάμβανε περίπου τον ίδιο χώρο με τη σημερινή περιοχή της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων, δηλαδή του πρώην Νομού έως το 2010 και το “Πρόγραμμα Καλλικράτης”, με το οποίο μεταρρυθμίστηκε η διοικητική διαίρεση της Ελλάδας και επανακαθορίστηκαν τα όρια των αυτοδιοικητικών μονάδων.
Παραδοσιακός πατσάς. Τρίκαλα, 2022
Οι Πέρσες κατέλαβαν πάντως την Τρίκκη το 480 π.Χ., ενώ λίγα χρόνια αργότερα, η πόλη εντάχθηκε στη νομισματική ένωση της Θεσσαλίας, πριν ενσωματωθεί σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, στο Βασίλειο της Μακεδονίας υπό τη εξουσία του Φιλίππου Β’. Τελικά η Τρίκκη κατακτήθηκε, όπως σχεδόν το σύνολο της Ελλάδας από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ.
Κάτω από το βυζαντινό φρούριο. Τρίκαλα, 2023
Αργότερα, προς το τέλος της ύστερης αρχαιότητας, η Θεσσαλία έγινε μέρος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, με άλλα λόγια, ενσωματώθηκε στην ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η οποία αφού εξελληνίστηκε, αντιμετώπισε για αιώνες, πολλούς κατακτητές όπως οι Νορμανδοί, οι Φράγκοι και οι Σλάβοι, ενώ έπεσε τελικά όπως ξέρουμε στις 29 Μαΐου 1453 στα χέρια των Οθωμανών.
Κι όμως, τα ανέμελα παιδικά μας χρόνια στα Τρίκαλα, σχεδόν αδιαφορούσαν για την αρχαιότητα, ειδικά δε την ύστερη. Οι μεγάλοι, οι γονείς μας… που μας κυβερνούσαν τότε, μας έλεγαν πως “
η πόλη μας είναι η πιο όμορφη, η πιο λειτουργική και η πλέον γαλήνια από όλες στη Θεσσαλία, ίσως και στην Ελλάδα”, καθώς διασχίζεται από τον Ληθαίο, που είναι άλλωστε ο ποταμός της… μνημειώδους Λήθης”.
Τοπική ζωή… Τρίκαλα, 2022
Άλλο ένα σημάδι της γαλήνης που εξακολουθεί να κυριαρχεί σε τούτα τα μέρη ακόμα και σήμερα, ή έστω υποτίθεται ότι κυριαρχεί, είναι το γεγονός πως οι κάτοικοι συχνά μετακινούνται με ποδήλατο, ή πάλι περπατούν συνήθως αμέριμνοι στην πόλη.
Ο επισκέπτης άλλωστε μπορεί να αντιληφθεί πως κάτι έχει απομείνει από τον πλούτο που γνώρισαν κάποτε τα Τρίκαλα, για παράδειγμα περιεργαζόμενος τα εντυπωσιακά κονάκια κι αρχοντικά που σώζονται κάτω από το Φρούριο της πόλης, τις βυζαντινές εκκλησίες, ή ορισμένα μνημεία που κληροδότησαν τα μακρά και δίσεκτα οθωμανικά χρόνια, στην πάλαι ποτέ αρχαία Τρίκκη.
Νόμισμα της Θεσσαλίας και της αρχαίας Τρίκκης ή Τρίκκας. Μουσείο Βεργίνας, Μακεδονία, 2023
Πλούτος αλλά και μεγάλη φτώχεια επικρατούσαν άλλωστε στα Τρίκαλα από την αρχαιότητα, αν αναλογιστούμε την τύχη των καταφρονημένων και πρώτα απ’ όλα των αγροτών της ευρύτερης περιοχής, για να μην πούμε σχεδόν ολόκληρου του πληθυσμού εδώ και τόσους αιώνες. Και αυτό μέχρι σχετικά πρόσφατα. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να παραμείνει ξεχασμένος για πολύ, ειδικά όταν βρίσκεται τόσο κοντά… στον ποταμό της Λήθης.
Οι πρόγονοί μας, όπως και οι σημερινοί Τρικαλινοί τους οποίους συναντούν οι επισκέπτες μας, έχουν πάντα να πουν μια ιστορία σε σχέση με τους επιφανείς ήρωες του τόπου, εκείνους που έχουν συνδέσει το όνομά τους με την πόλη. Ξεκινώντας από τον Ασκληπιό, και ολοκληρώνοντας με τον Βασίλη Τσιτσάνη που γεννήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 1915 στα Τρίκαλα και απεβίωσε στις 18 Ιανουαρίου 1984 στο Λονδίνο. Είναι ο γνωστός σε όλους μας σπουδαίος συνθέτης της λαϊκής μουσικής, δεξιοτέχνης του μπουζουκιού, με περισσότερα από 500 τραγούδια στο ενεργητικό του.
Στο μουσείο Τσιτσάνη. Τρίκαλα, 2023
Στο νέο μουσείο Τσιτσάνη στα Τρίκαλα που εγκαινιάστηκε το 2017, εκτίθενται προσωπικά του αντικείμενα, όπως μουσικά όργανα, έγγραφα, ρούχα, παρτιτούρες. Ο επισκέπτης μπορεί έτσι να αναβιώσει τη ζωή και το έργο του μεγάλου μας μουσικού μέσα από ειδικά διαμορφωμένους χώρους, συμπεριλαμβανομένης της απαραίτητης ηχητικής ατμόσφαιρας.
Ο διευθυντής του μουσείου μας αποκάλυψε μάλιστα κάποιες ελάχιστα γνωστές πτυχές της ζωής του Τσιτσάνη μέχρι την άφιξή του στην Αθήνα από τα Τρίκαλα, μέσω Θεσσαλονίκης κατά τη δεκαετία του 1940, για να γίνει ένας από τους δημοφιλείς συνθέτες με την πλήρη έννοια του όρου, από τους σημαντικότερους του 20ού αιώνα.
Στο μουσείο Τσιτσάνη, τα αντικείμενά του. Τρίκαλα, 2023
Ας επιστρέψουμε πάντως στην πόλη μας. Πρέπει να πούμε ότι στα Τρίκαλα, ό,τι απομένει από την παλιά πόλη, αποτελείται από δύο συνοικίες. Το Βαρούσι και τα Μανάβικα. Εκεί, ο επισκέπτης που περπατά στα σοκάκια, κάνει ταυτόχρονα μια αναδρομή στο χρόνο, ανακαλύπτοντας παράλληλα τις ιστορίες και τους θρύλους της θεσσαλικής αυτής πόλης.
Η συνοικία Βαρούσι κάτω από το φρούριο. Τρίκαλα, 2023
Το Βαρούσι είναι χτισμένο κάτω από το βυζαντινό κάστρο. Παραμένει μια εύπορη συνοικία, με τα διατηρητέα αρχοντικά της χτισμένα μεταξύ 18
ου και 19
ου αιώνα. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, το Βαρούσι ήταν η χριστιανική συνοικία για τις ήδη ευημερούσες οικογένειες.
Τα διώροφα αυτά αρχοντικά έχουν τη δική τους αρχιτεκτονική, ουσιαστικά πανομοιότυπη με εκείνη της Βορείου Ελλάδας, δηλαδή των περιοχών της Ηπείρου, Μακεδονίας και Θράκης, με εξώπορτες στιβαρές, ενώ στην ίδια συνοικία είναι χτισμένες οι παλαιότερες εκκλησίες της πόλης, όλες σε ακτίνα μικρότερη του ενός χιλιομέτρου η μια από τη άλλη.
Συνοικία Βαρούσι. Τρίκαλα, 2023
Κατηφορίζοντας από το Βαρούσι, συναντάμε τη λεγόμενη παλιά συνοικία, τα Μανάβικα, κυριολεκτικά αυτή των παντοπωλείων, η οποία εκτείνεται μέχρι την κεντρική πλατεία της πόλης.
Πράγματι, αντιλαμβάνεται κανείς ότι αυτή η παλιά αρχιτεκτονική είναι προφανώς ταιριαστή με την ιστορία και την παράδοση της πόλης και ότι σε αυτή την όμορφη γωνιά μπορούμε να συναντήσουμε ξανά τον… Τσιτσάνη, αυτή τη φορά ζωγραφιστό, να παίζει το μπουζούκι του από το μπαλκόνι ενός κτιρίου.
Αριστερά η τοιχογραφία του Τσιτσάνη. Τρίκαλα, 2023
Πρόκειται για μια υπέροχη σύγχρονη τρισδιάστατη τοιχογραφία, που εκτός από τον Τσιτσάνη, αντιπροσωπεύει ένα εικονογραφημένο κομμάτι της καθημερινότητας της πόλης. Νοικοκυρές να κάνουν τα ψώνια τους στη λαϊκή αγορά, ένα παιδί που κρατά τη μπάλα του, ένας κύκλος καθημερινότητας που δίνει την εντύπωση ενός σκηνικού βγαλμένου από τον παλιό ελληνικό κινηματογράφο της δεκαετίας του ’50.
Να σημειωθεί ότι η συγκεκριμένη τοιχογραφία ολοκληρώθηκε το 2006 από Γάλλους καλλιτέχνες. Έκτοτε, πολλές ταβέρνες και καφετέριες έχουν συγκεντρωθεί στα Μανάβικα, όπου εκεί συχνάζουν οι ντόπιοι, όσο και οι επισκέπτες των Τρικάλων.
Η τοιχογραφία, ελληνική ιδέα, γαλλική υλοποίηση. Τρίκαλα, 2023
Υπάρχει μάλιστα ένα είδος παραλληλισμού με την ανάλογη συνοικία που βρίσκεται κοντά στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, τα Λαδάδικα, η οποία ήταν κατά κάποιο τρόπο η συνοικία των αποθηκών με θέα στο λιμάνι, και ως εκ τούτου, αφιερωμένη στο εμπόριο αποικιακών και άλλων ειδών διατροφής, συμπεριλαμβανομένου του λαδιού που της έδωσε άλλωστε το όνομά της. Αυτή η συνοικία ανακαινίστηκε επίσης κατά τη δεκαετία του ’90 κι έκτοτε φιλοξενεί πολλές ταβέρνες, μπαρ, ακόμη και νυχτερινά κέντρα.
Στο ιστορικό κέντρο. Τρίκαλα, 2023
Και καθώς η Θεσσαλονίκη έχει το Λευκό Πύργο και το Φρούριο της, στα Τρίκαλα υπάρχει επίσης το Βυζαντινό Φρούριο, χτισμένο τον 6ο αιώνα πάνω στα ερείπια της ακρόπολης της αρχαίας Τρίκκης. Οι πύργοι του διατηρούν άλλωστε διαχρονικά το ακέραιο σχήμα των τυπικών βυζαντινών οχυρώσεων. Εκεί ανακαλύπτουμε το περίφημο ρολόι των Τρικάλων, το οποίο εδώ και δεκαετίες αποτελεί και επισήμως το σύμβολο της πόλης.
Το βυζαντινό φρούριο και το καφενείο του. Τρίκαλα, 2023
Τέλος, σημειώνουμε ότι η κεντρική γέφυρα των Τρικάλων που συνδέει την παλιά με τη νέα πλευρά της πόλης, χτίστηκε το 1886 από Γάλλους μηχανικούς. Εκείνοι της έδωσαν μια κοσμοπολίτικη πινελιά, καθώς λέγεται πως η κατασκευή της αναγγέλλει την προσεχή γέφυρα του Τσάρου της Ρωσίας Αλέξανδρου III στο Παρίσι, ένα έργο που εγκαινιάστηκε λίγα χρόνια αργότερα, τιμώντας με τον τρόπο του την Γαλλο-Ρωσική φιλία.
Έτσι μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα, για να χτιστεί το “αδερφάκι” της γέφυρα του Αλέξανδρου III στα Τρίκαλα, μετέφεραν κάποια από τα υλικά για την κατασκευή της από τη Γαλλία και όπως λένε, το σχέδιο βασίστηκε σε γέφυρες που υπήρχαν τότε, ή χτίζονταν εκείνη την εποχή επί του Σηκουάνα.
Η γαλλική κεντρική γέφυρα της πόλης. Τρίκαλα; 2023
Επιστροφή στη Γεωγραφία. Στη Θεσσαλία λοιπόν κατά τον Στράβωνα, ο Πηνειός, ο μέγας ποταμός της, χρησιμεύει ως σύνορο με τη Μακεδονία, όπως αντίστοιχα ο ποταμός Αλιάκμονας αποτελεί ταυτόσημο γεωγραφικό σύνορο ανάμεσα στην άνω και την κάτω Μακεδονία.
Η υδρογραφία ως γνωστόν, υποχρεώνει πάντα τον άνθρωπο σε δημιουργίες, η δε γη, ήταν πάντοτε εύφορη γύρω από τα Τρίκαλα, αν και εν μέρει εγκαταλειμμένη πλέον εδώ και σχεδόν δέκα χρόνια.
Καρπούζια από τα Τρίκαλα. Θεσσαλία, 2022
Ας πούμε πως είναι κι αυτό αποτέλεσμα της λεγόμενης “ελληνικής κρίσης”. Μόνο που στην περιοχή των Τρικάλων παράγεται ακόμα και σήμερα ποιοτικό καρπούζι και πεπόνι, κι αυτό από πολύ παλιά, όταν στα χρόνια των παππούδων μας, η κατασκευή των σπιτιών γινόταν από πέτρες και πήλινα τούβλα φτιαγμένα επί τόπου. Η γη άλλωστε… δεν ψεύδεται, η λάσπη της δε, ακόμα λιγότερο!
Βιοκλιματική κατοικία της εποχής των παππούδων μας. Περιφέρεια Τρικάλων, 2023
Τελευταία λεπτομέρεια… που φυσικά δεν είδε ο Στράβωνας. Από όλη την Ελλάδα, μόνο στα Τρίκαλα ανακαλύπτει κανείς από το 1979 ένα κατάστημα σιδηρικών και ειδών κιγκαλερίας, το οποίο από τότε ονομάζεται “Alien”, ακριβώς όπως η Αμερικανο-βρετανική ταινία επιστημονικής φαντασίας και τρόμου, σε σκηνοθεσία Ridley Scott και προβλήθηκε στους κινηματογράφους τον ίδιο χρόνο!
Υλικό… “Alien”. Τρίκαλα, 2023
Και θα λέγαμε ίσως πως τα Τρίκαλα, είναι επομένως αυτή η μη… αλλοτριωμένη πολιτεία στις όχθες του Ληθαίου.
Η τοπική… ζωή. Τρίκαλα, 2023
* Φωτογραφία εξωφύλλου: Η πόλη των Τρικάλων υπό την Πίνδο. Θεσσαλία, 2023