Οθωμανική απογραφή

Ως σώφρονες ιστορικοί, σε καμία περίπτωση δεν επιχειρούμε να αποκρύψουμε το παρελθόν, έστω και εν μέρει. Στην Ελλάδα, πιο συγκεκριμένα στη Θεσσαλία “μας”, δύσκολα ξεχνάμε για παράδειγμα, την μακρόχρονη και δύσκολη περίοδο της Οθωμανικής κατοχής, των ετών 1420 με 1881, χρονιά όπου η Θεσσαλία ως γνωστόν απελευθερώθηκε δια της προσαρτήσεώς της στο σύγχρονο Ελληνικό κράτος. Πλην όμως, δεν παραλείπουμε να αναφερθούμε, ή ακόμη και να μελετήσουμε ει δυνατόν, τις άμεσες σχετικές οθωμανικές πηγές.

Αυτό ακριβώς έπραξε με επιτυχία ο Θεόδωρος Νήμας, δημοσιεύοντας τον Ιούνιο του 2024, τη μελέτη του υπό τον τίτλο: “Η οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων, Θεσσαλία – Πιερία – Ευρυτανία – Ναυπακτία – Δυτική Φωκίδα και άλλα όμορα”. Ας σημειωθεί πως ο συγγραφέας, καταξιωμένος καθηγητής φιλόλογος και ιστορικός, είναι επίσης πρόεδρος του “ΦΙΛΟΣ”, του δραστήριου “Φιλολογικού, Ιστορικού και Λογοτεχνικού Συλλόγου” των Τρικάλων.

Το πρόσφατο βιβλίο του, πραγματεύεται λοιπόν την οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων, το οποίο περιλάμβανε μία πολύ μεγάλη έκταση, ήτοι ολόκληρη τη Θεσσαλία, την Πιερία έως τον Αλιάκμονα προς Βορράν, τα όμορα προς τη Θεσσαλία χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, το Μέτσοβο και τα υπαγόμενα σ’ αυτό χωριά της Ηπείρου, την Ευρυτανία, τη Ναυπακτία και μερικά χωριά της Δυτικής Φωκίδας.

Η απογραφή αυτή είναι καταχωρημένη με την παλιά τουρκική γραφή,¹ στο Κατάστιχο αρ. 859, που φυλάσσεται στην Άγκυρα και έχει εκδοθεί φωτομηχανικά αλλά και μεταγραμμένο στη νέα τουρκική γραφή, χωρίς τα ονόματα των Χριστιανών κατοίκων που υπάρχουν σ’ αυτό, από τους Melek Delilbaşi και Muzaffer Arikan το 2001.²

Το βιβλίο αποτελείται από τρία βασικά μέρη: 1) Την Εισαγωγή στην οποία δίνονται οι απαραίτητες πληροφορίες για την κατάκτηση της Ελλάδος και ιδιαίτερα της Θεσσαλίας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, εξετάζονται δηλαδή οι διοικητικές διαιρέσεις, η δημιουργία και η οργάνωση του Σαντζακίου Τρικάλων, ο θεσμός των αρματολικιών³ το ιδιοκτησιακό καθεστώς, η ζωή των κατοίκων, η σύντομη ιστορία της πόλης των Τρικάλων, οι απογραφές του πληθυσμού, οι οθωμανικές απογραφές και ιδιαίτερα η απογραφή του 1454/55, η οποία θεωρείται ως η σημαντικότερη από όλες, διότι είναι συστηματική και η πρώτη που μας δίνει πολύ χρήσιμα δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία για το Σαντζάκι των Τρικάλων, το οποίο περιλάμβανε μία πολύ μεγάλη έκταση της κεντρικής Ελλάδος.

Το εν λόγω οθωμανικό Κατάστιχο, που αποτελείται από 466 φύλλα διαστάσεων 29Χ11 εκ., είναι ακέφαλο· λείπει το εισαγωγικό τμήμα και η αυτοκρατορική υπογραφή με τον νομικό κώδικα – “kãnünãme”, αλλά προφανώς και αρκετά φύλλα, διότι δεν εμφανίζονται σ’ αυτό οι πόλεις και τα χωριά του σημερινού Ν. Μαγνησίας.

Την στάχωση (βιβλιοδέτηση) και την αρίθμηση των σελίδων του Καταστίχου έκανε αργότερα το προσωπικό των Αρχείων της Κωνσταντινουπόλεως. Η δημοσίευση αυτή απέβη πολύτιμη στην μελέτη της περιόδου των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας, διότι δίνει την ευκαιρία στους Έλληνες ιστορικούς και ερευνητές να μεταφράσουν και να δημοσιεύσουν διάφορα αποσπάσματά του.

Και τούτο, με αποτέλεσμα να γίνουν γνωστά αρκετά ιστορικά στοιχεία για τους οικισμούς της Θεσσαλίας της περιόδου αυτής, όπως αρχαιότερη μαρτυρία ύπαρξης οικισμών, ονόματα κατοίκων, εκτρεφόμενα ζώα, παραγόμενα αγροτικά προϊόντα κ.ά..

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι έχουν καταγραφεί ακόμα και μικροί ή ακατοίκητοι οικισμοί ευρισκόμενοι στα πιο δυσπρόσιτα μέρη της Πίνδου, όπως οι περιοχές του Ασπροποτάμου, των Αγράφων και των Κραβάρων.⁴

2) Στο Πρώτο Μέρος του παρόντος παρατίθεται μεταφρασμένο ολόκληρο το Κατάστιχο με όλα τα στοιχεία, εκτός των ονομάτων των αρχηγών οικογενειών, με εξαίρεση ορισμένα χωριά αντιπροσωπευτικά όλων των περιοχών του Σαντζακίου. Παρατίθενται δηλαδή, με τη σειρά που είναι γραμμένα στο Κατάστιχο, κατά τιμάριο με τα περιλαμβανόμενα σ’ αυτό χωριά/οικισμούς, τα ονόματά τους, στα ελληνικά και τουρκικά, με παράλληλη ταύτισή τους με τα σημερινά, εκτός ορισμένων που έχουν διαλυθεί προ αιώνων και αυτή δεν κατέστη δυνατή.

Περιλαμβάνονται επίσης τα εκτρεφόμενα ζώα, αιγοπρόβατα, χοίροι, οι κυψέλες μελισσών, τα παραγόμενα αγροτικά προϊόντα (π.χ. σιτάρι, κριθάρι, λινάρι, αμπέλια με μούστο κ.ά.), κάποιοι ειδικοί φόροι, το σύνολο των φορολογουμένων κατοίκων κατά κατηγορίες (πλήρη νοικοκυριά/εστίες, χήρες, άγαμοι) και το συνολικό ποσόν της φοροπροσόδου/φόρου που υποχρεωνόταν να καταβάλλει το κάθε χωριό/οικισμός.

3) Στο Δεύτερο Μέρος εξετάζονται, ταξινομημένα σε δώδεκα γεωγραφικές ενότητες, αναλυτικά όλα τα χωριά/οικισμοί του Ν. Τρικάλων με καταγραφή όλων των αναφερομένων στοιχείων στο Κατάστιχο γι’ αυτά, ήτοι όλα τα ονόματα των φορολογουμένων αρχηγών οικογενειών, τα εκτρεφόμενα και φορολογούμενα ζώα και γεωργικά προϊόντα, καθώς και τα έσοδα από άλλες πηγές. Γίνεται δηλαδή επεξεργασία και αναλυτική μελέτη όλων των στοιχείων του Καταστίχου.

Παρατίθενται επίσης σε κάθε ενότητα τέσσερις πίνακες με τα αριθμητικά δεδομένα όλων των χωριών/οικισμών της κάθε ενότητας: α) ο αριθμός των φορολογουμένων κατά οικισμό, β) τα ποσά των φόρων από αιγοπρόβατα, χοίρους και μελίσσια, γ) τα ποσά φόρων από όλα τα παραγόμενα και φορολογούμενα γεωργικά προϊόντα, και δ) κατάσταση με το συνολικό ποσό φόρων κατά χωριό/οικισμό και είδος.

Παρατίθενται επίσης σε κάθε ενότητα τέσσερις πίνακες με τα αριθμητικά δεδομένα όλων των χωριών/οικισμών της κάθε ενότητας: α) ο αριθμός των φορολογουμένων κατά οικισμό, β) τα ποσά των φόρων από αιγοπρόβατα, χοίρους και μελίσσια, γ) τα ποσά φόρων από όλα τα παραγόμενα και φορολογούμενα γεωργικά προϊόντα, και δ) κατάσταση με το συνολικό ποσό φόρων κατά χωριό/οικισμό και είδος.⁵ Στο τέλος παρατίθενται αναλυτικά Ευρετήρια των Τόπων και των Ονομάτων που υπάρχουν στο βιβλίο για την διευκόλυνση των μελετητών του. Μια ολόκληρη εποχή… πλήρης αναμνήσεων !

Συνάντησα πρόσφατα τον Θόδωρο Νήμα στα Τρίκαλα και με αμοιβαίο ιστορικό ενδιαφέρον συζητήσαμε, πρώτον το βιβλίο του της οθωμανικής απογραφής του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων, κι έπειτα την ιστορική κατάσταση της όμορφης περιοχής μας… που όμως αδειάζει από τους κατοίκους της. Τα χωριά μας, για παράδειγμα στα Άγραφα, έχουν χάσει σε μεγάλο βαθμό τους ανθρώπους τους, όσο θα λέγαμε και τους… Αρματολούς τους.

Αναφερθήκαμε επίσης στη φοβερή δεκαετία του 1940, μεταξύ του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου, καθώς τέλος του εμπιστεύτηκα το πρόσφατο χειρόγραφό μου στα ελληνικά, σχετικά με μια επερχόμενη έκδοση φέτος υπό την αιγίδα του ΦΙΛΟΣ, της ιστορικής μου έρευνας με θέμα τον καθημερινό βίο των Ελλήνων στρατιωτών και αξιωματικών των ετών 1917-1922, δηλαδή, από το Βαλκανικό μέτωπο του Μεγάλου Πολέμου έως και τη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Εξάλλου, οι τότε στρατιώτες μας των τοπικών αρχειακών πηγών, τους οποίους άλλωστε “συναντήσαμε” ήσαν επίσης Θεσσαλοί, κυρίως δε, καταγόμενοι από τα πολύ μικρά ή πλέον ακατοίκητα χωριά, εκείνα ακριβώς που βρίσκονται στα πιο δυσπρόσιτα σημεία του ορεινού όγκου της Πίνδου.

Μια τόσο όμορφη περιοχή, σίγουρα πάντως κάπως κατοικημένη… από αρκούδες έως και γάτες, άγριες ή οικόσιτες, και κυρίως, μια διαδρομή αξέχαστη, καθώς θέλουμε να λέμε, στον χώρο και στον χρόνο.

* Αρχική φωτογραφία: Το Κουρσούμ Τζαμί ή Τέμενος Οσμάν Σάχ, κτίσμα του 16ου αιώνα. Τρίκαλα, 2023